Повеќето од македонските манастири, градени во различни периоди, посебно оние градени од XI до XV-XVI век, во целост се сочувани и денес. Освен вредниот живопис, по кои Македонската школа е позната во светот, тие во своите древни ризници кријат невидливи записи за духовниот код на монашкиот подвиг што се одвивал во нив. Градени на високи непристапни места, во близина на испосници, далеку од човечките населби, изолирани во тишина и затскриени со бујна вегетација, со мали манастирски цркви и конаци во кои било можно да се сместат малубројни братства, во монашки заедници од скитски карактер. Честопати метоси на големите Светогорски манастири, од кои монасите посветени на молитвата се повлекувале во нив.
Манастирите на планината Скопска Црна Гора (која го добила името по многубројните црнорисци-монаси) и комплексот испосници и манастири на Матка, по долината на реката Треска, во близина на Скопје; испосниците крај брегот и островите во Преспанското Езеро; пештерските цркви на бреговите на Охридското езеро, испосниците крај Лесновскиот манастир; исихастичките испосници непосредно под манастирот Св. Преображение-Зрзе, над Пелагонија, сведочат за видот на подвигот кои монасите го практикувале тука. Подвиг на трагање по вистинското богопознание: објективното гледање на Бога од страна на целосниот човек, во процесот на очистување, преобразување и интеграција на природните сили на душата, до степенот на обожение.